دموراژ (Demurrage) چیست؟ راهنمای جامع محاسبه، قوانین و هزینه‌های گمرکی

مفهوم دموراژ به زبان ساده

دموراژ چیست؟ 

دموراژ، در واقع جریمه‌ای است که به دلیل تاخیر در خروج کانتینر پر از محوطه بندری و یا گمرکی وضع و پرداخته می‌شود. برای درک بهتر مفهوم دموراژ، بهتر است از بررسی مفهوم فری تایم (Free Time) شروع کنیم. شرکت‌های کشتیرانی در سرتاسر دنیا، پس از رسیدن محموله به مقصد، یک بازه زمانی مشخص و محدود را در اختیار صاحب کالای مورد جابه‌جایی قرار می‌دهند تا کانتینر را از محوطه بندری یا گمرکی تحویل گرفته و بار خود را در انبار مورد نظر تخلیه کنند. به این بازه زمانی، “فری تایم” گفته می‌شود. دموراژ، در واقع هزینه‌ای است که در ازای تجاوز از محدوده زمانی فری‌تایم پرداخت می‌شود.

مدت زمان فری تایم در قرارداد حمل ذکر می‌شود و بسته به شرکت کشتیرانی، نوع کانتینر و شرایط بندر می‌تواند متفاوت باشد.

چرا مفهومی به نام “دموراژ” به وجود آمد؟

تجهیزات مورد استفاده در صنعت حمل‌و‌نقل بین‌المللی، مانند هر صنعت دیگر برای حفظ روند تولید سرمایه باید همواره درحال استفاده و در گردش باشند. وقتی یک کانتینر در فضایی خارج از محوطه گمرک معطل می‌ماند، شرکت کشتیرانی مالک آن در واقع فرصت استفاده از کانتینر خود برای مشتری بعدی را از دست می‌دهد. دموراژ در واقع خسارت این “بیکار ماندن” تجهیزات است و صاحبان کالا را تشویق می‌کند تا هرچه سریع‌تر مراحل گمرکی و تخلیه بار خود را طی کنند تا در زنجیره تامین جهانی اختلالی ایجاد نشود. علاوه بر آن، اشغال فضای محدود محیط بنادر و یا انبارهای گمرک، ممکن است برای سیستم‌های بندری و گمرکی کشورها هزینه‌بر باشد.

درک مفهوم دموراژ با یک مثال واقعی

فرض کنید به‌عنوان یک تاجر واردکننده قطعات الکترونیکی در ایران، یک کانتینر کالا از چین سفارش داده‌اید. برای انجام جابه‌جایی کالا، در ابتدا لازم است تا با شرکت کشتیرانی مالک کانتینر مورد استفاده برای حمل کالای خود، قراردادی ببندید که موارد مربوط به هزینه‌ها و تعیین فری‌تایم را شامل می‌شود. برای مثال در قرارداد شما ذکر می‌شود که شما پس از رسیدن کانتینر به بندرعباس، ۱۵ روز فرصت دارید تا کانتینر پر خود را از محوطه کانتینری بندر و یا گمرک کشور خود خارج کنید. این ۱۰ روز، همان “فری تایم” شماست و در این مدت، هزینه‌ی اضافی برای در اختیار داشتن کانتینر پرداخت نمی‌کنید. خروج کانتینر از بندر، می‌تواند به دو صورت ترخیص موقت و یا تخلیه بار و خروج کانتینر از کشور انجام شود که در ادامه با جزئیات بیشتر به بررسی آن می‌پردازیم.

در چنین شرایطی ممکن است که پس از رسیدن کشتی به بندرعباس، به دلیل شلوغی گمرک و طولانی شدن مراحل ترخیص، کالای شما به‌موقع از بندر خارج نشود و یا به‌علت نبود کالای صادراتی، کانتینر نتواند به آسانی از کشور خارج شود و در نهایت، کل فرآیند تحویل گرفتن کانتینر، خالی کردن و خروج آن از بندر، به جای ۱۵ روز، ۲۰ روز زمان ببرد. در این وضعیت، شرکت کشتیرانی طبق تعرفه‌ای که از قبل در قرارداد مشخص شده، شما را برای این ۵ روز جریمه می‌کند. برای مثال، اگر جریمه روزانه برای هر کانتینر ۲۰ دلار باشد، شما باید ۱۰۰ دلار (۵ روز × ۲۰ دلار) به عنوان دموراژ پرداخت کنید.

تفاوت‌ مفاهیم دموراژ، دیتنشن و حق توقف

دموراژ (Demurrage)

 همانطور که گفته شد، دموراژ جریمه معطلی کانتینر پر در محوطه بندر است. این هزینه، توسط شرکت کشتیرانی، از مالک کالا که در تجارت بین‌المللی به نام Consignee شناخته می‌شود، دریافت می‌گردد. این هزینه در واقع خسارت معطلی کانتینر در بندر و یا محیط گمرکی است که مانع از بازگشت سریع آن به چرخه عملیاتی شرکت می‌شود.  

دیتنشن (Detention)

برخلاف دموراژ که موارد مربوط به خروج کانتینر پر از بندر را شامل می‌شود، دیتنشن هزینه‌ای است که برای دیرکرد بازگشت مجدد کانتینر خالی خارج شده از محوطه بندر و یا گمرک به‌صورت ترخیص موقت، به محوطه بندر تعیین می‌شود. این جریمه، خسارت شرکت کشتیرانی بابت خروج دارایی خود (کانتینر) از چرخه عملیاتی و نبود دسترسی برای مشتری بعدی را جبران می‌کند. شمارش زمانی دیتنشن زمانی شروع می‌شود که کانتینر از بندر خارج شده است، اما در مهلت مقرر به صورت خالی به دپوی کانتینری شرکت کشتیرانی مالک بازگردانده نشده است.

حق توقف (Storage Fee) 

این هزینه، در واقع انبارداری کانتینر در محوطه گمرک یا بندر است. هزینه انبارداری، مفهومی است که اغلب با دموراژ اشتباه گرفته می‌شود، اما ماهیتی کاملاً متفاوت دارد. این هزینه توسط اپراتور بندر یا ترمینال (در ایران، عمدتاً سازمان بنادر و دریانوردی) بابت اشغال فضای فیزیکی در محوطه ترمینال، انبار یا ایستگاه کانتینری (CFS) از مالک کالا دریافت می‌گردد. 

تفاوت اصلی حق توقف با دموراژ آن است که دموراژ، جریمه استفاده از تجهیزات (کانتینر متعلق به کشتیرانی) است، در حالی که حق توقف، هزینه استفاده از زمین (فضای متعلق به بندر) است. این تفکیک بسیار مهم است، زیرا یک کانتینر می‌تواند به صورت همزمان مشمول پرداخت دموراژ به خط کشتیرانی و هزینه Storage Fee به سازمان بنادر شود. در ایران، تعرفه‌های انبارداری توسط سازمان بنادر و دریانوردی تنظیم و ابلاغ می‌گردد.  

جدول مقایسه‌ای هزینه‌های دموراژ، دیتنشن و حق توقف

ویژگی	دموراژ (Demurrage)	دیتنشن (Detention)	حق توقف (Storage Fee)
ماهیت هزینه	جریمه معطلی کانتینر پر در محوطه بندر (استفاده از تجهیزات)	جریمه دیرکرد بازگرداندن کانتینر خالی به دپوی شرکت کشتیرانی (استفاده از تجهیزات)	هزینه انبارداری و اشغال فضا در محوطه بندر یا گمرک (استفاده از زمین)
دریافت‌کننده	شرکت کشتیرانی	شرکت کشتیرانی	اپراتور بندر یا ترمینال (مثلاً سازمان بنادر)
پرداخت‌کننده	مالک کالا (Consignee)	مالک کالا (Consignee)	مالک کالا (Consignee)
علت دریافت	جبران خسارت خارج شدن کانتینر از چرخه عملیاتی شرکت کشتیرانی	جبران خسارت خارج شدن کانتینر (دارایی شرکت) از چرخه عملیاتی	هزینه اشغال فضای فیزیکی در بندر یا انبار

جدول تعرفه و نحوه محاسبه هزینه دموراژ در سال 1404

فرمول محاسبه هزینه دموراژ: 

هزینه‌ی دموراژ پرداختی مالک بار در ازای تاخیر خود، به صورت زیر محاسبه می‌شود.

هزینه دموراژ=(نرخ روزانه دموراژ)×(تعداد روزهای تاخیر)×(تعداد کانتینرها)

نرخ روزانه دموراژ: این متغیر، پیچیده‌ترین بخش محاسبه مبلغ دموراژ. نرخ دموراژ یک مبلغ ثابت نیست، بلکه بر اساس یک ساختار تعرفه‌ای پلکانی (Tiered Tariff) تعیین می‌شود که با افزایش مدت زمان تأخیر، به شدت افزایش می‌یابد. علاوه بر این، این نرخ به نوع کانتینر (کانتینر معمولی، یخچالی یا ویژه) و سیاست‌های هر شرکت کشتیرانی نیز بستگی دارد.  

تعداد روزهای تاخیر: این عدد از تفریق تعداد روزهای فری تایم از کل روزهایی که کانتینر در بندر متوقف بوده است، به دست می‌آید. در برخی قراردادها ممکن است روزهای تعطیل رسمی و آخر هفته‌ها (SHEX/FHEX) از شمارش روزهای تاخیر مستثنی شوند، اما این موضوع باید به صراحت در قرارداد ذکر شده باشد.  

تعداد کانتینرها (n): این متغیر به سادگی تعداد کل کانتینرهای مشمول تاخیر در یک بارنامه را نشان می‌دهد.

جدول تعرفه دموراژ کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران برای سال 1404 

در این بخش جداول تعرفه دموراژ شرکت کشتیرانی ملی جمهوری اسلامی ایران را مرور می‌کنیم.

جدول ۱: تعرفه دموراژ کانتینرهای معمولی (DC & HC) – سال 1404 (مبالغ به ریال) 

دوره تأخیر (وارداتی و صادراتی)	کانتینر ۲۰ فوت	کانتینر ۴۰ فوت
تا ۱۰ روز	معاف	معاف
۱۱ تا ۲۰ روز	2,200,000	4,400,000
۲۱ تا ۳۰ روز	3,200,000	6,400,000
۳۱ روز به بالا	6,500,000	13,000,000

جدول ۲: تعرفه دموراژ کانتینرهای ویژه (OT & FR) – سال 1404 (مبالغ به ریال)
کانتینرهای ویژه، مواردی مثل کانتینر اپن تاپ و فلت‌رک را شامل می‌شود.

دوره تاخیر (وارداتی و صادراتی)	کانتینر ۲۰ فوت	کانتینر ۴۰ فوت
تا ۱۰ روز	معاف	معاف
۱۱ تا ۲۰ روز	4,400,000	8,800,000
۲۱ تا ۳۰ روز	6,400,000	12,800,000
۳۱ روز به بالا	13,000,000	26,000,000

جدول ۳: تعرفه دموراژ کانتینرهای یخچالی (Reefer/RF) – سال 1404 (مبالغ به ریال) 

دوره تاخیر (وارداتی و صادراتی)	کانتینر ۲۰ فوت	کانتینر ۴۰ فوت
تا ۴ روز	معاف	معاف
۵ تا ۱۴ روز	6,600,000	13,200,000
۱۵ تا ۲۴ روز	13,500,000	27,000,000
۲۵ روز به بالا	19,500,000	29,000,000

همانطور که مشاهده می‌شود، کانتینرهای یخچالی به دلیل ارزش بالاتر و هزینه‌های عملیاتی (نیاز به برق و مانیتورینگ)، دارای فری تایم بسیار کوتاه‌تر و نرخ جریمه به مراتب سنگین‌تری هستند.

تضمین بازگشت کانتینر (Container Return Guarantees)

شرکت‌های کشتیرانی در ایران برای اطمینان از بازگشت سالم و به‌موقع کانتینرهای خود، از واردکنندگان تضامین مالی دریافت می‌کنند. این تضامین معمولاً به صورت سپرده نقدی (وجه نقد) یا چک تضمینی اخذ می‌شود. این مبلغ به عنوان ودیعه نگهداری شده و در صورتی که کانتینر در موعد مقرر و بدون آسیب بازگردانده شود، به طور کامل به حساب مالک کالا بازگشت پیدا می‌کند. در غیر این صورت، هزینه‌های دموراژ، دیتنشن یا خسارت از محل این سپرده کسر خواهد شد.

جدول ۴: مبلغ سپرده نقدی و چک تضمین بازگشت کانتینر – سال 1404 (مبالغ به ریال) 

نوع کانتینر	مبلغ سپرده نقدی	مبلغ چک تضمین
۲۰ فوت معمولی (DC/HC)	40,000,000	1,300,000,000
۴۰ فوت معمولی (DC/HC)	80,000,000	2,600,000,000
۲۰ فوت ویژه (FR/OT)	80,000,000	2,600,000,000
۴۰ فوت ویژه (FR/OT)	160,000,000	5,200,000,000
۲۰ فوت یخچالی (Reefer)	120,000,000	5,850,000,000
۴۰ فوت یخچالی (Reefer)	240,000,000	11,700,000,000

مثال عملی محاسبه دموراژ برای یک محموله فرضی

همانطور که پیش‌تر گفته شد، مبلغ دموراژ، بسته به تعداد روز تاخیر به‌صورت پلکانی افزایش پیدا می‌کند. در ادامه با بررسی یک محموله فرضی، سعی می‌کنیم تا این افزایش هزینه را به بهترین شکل شرح دهیم.

فرض کنید یک شرکت واردکننده، محموله‌ای شامل دو دستگاه کانتینر ۴۰ فوت های کیوب (HC) را در بندرعباس دریافت می‌کند. کشتی در روز اول وارد بندر می‌شود. فری تایم توافق‌شده ۱۰ روز است. به دلیل مشکلات در اخذ مجوزها، کانتینرها نهایتاً در روز بیست و پنجم از بندر خارج می‌شوند.

مرحله ۱- محاسبه روزهای تاخیر: کل روزهای توقف (۲۵ روز) منهای فری تایم (۱۰ روز) برابر با ۱۵ روز تاخیر است.

مرحله ۲ – اعمال تعرفه پلکانی: با مراجعه به جدول تعرفه سال 1403 برای کانتینرهای HC، هزینه برای ۱۵ روز تأخیر به صورت پلکانی محاسبه می‌شود.

• پله اول (روزهای ۱۱ تا ۲۰ تأخیر): این پله شامل ۱۰ روز از تاخیر ما می‌شود. نرخ روزانه در این پله ۴,۴۰۰,۰۰۰ ریال، برابر با ۴۴۰,۰۰۰ تومان است.
• پله دوم (روزهای ۲۱ تا ۳۰ تأخیر): این پله ۵ روز باقی‌مانده از تاخیر ما (روزهای ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۴ و ۲۵) را شامل می‌شود. نرخ روزانه در این پله به ۶,۴۰۰,۰۰۰ ریال، برابر با ۶۴۰,۰۰۰ تومان افزایش می‌یابد.

مرحله ۳: محاسبه هزینه کل

• هزینه پله اول: ۱۰ روز×۴,۴۰۰,۰۰۰ ریال/روز=۴۴,۰۰۰,۰۰۰ ریال
• هزینه پله دوم: ۵ روز×۶,۴۰۰,۰۰۰ ریال/روز=۳۲,۰۰۰,۰۰۰ ریال
• مجموع هزینه دموراژ برای هر کانتینر: ۴۴,۰۰۰,۰۰۰+۳۲,۰۰۰,۰۰۰=۷۶,۰۰۰,۰۰۰ ریال
• هزینه نهایی برای دو کانتینر: ۷۶,۰۰۰,۰۰۰ ریال ×۲ =۱۵۲,۰۰۰,۰۰۰ ریال

این مثال به وضوح نشان می‌دهد که هزینه‌ها به صورت خطی افزایش نمی‌یابند. نرخ روزانه برای ۵ روز پایانی تأخیر، تقریباً ۴۵٪ گران‌تر از ۱۰ روز ابتدایی آن است. این ساختار جریمه‌ای، یک ابزار اقتصادی قدرتمند در دست خطوط کشتیرانی است تا وارد کنندگان را وادار به بازگرداندن سریع کانتینرها کنند. این هزینه صرفاً برای جبران خسارت نیست، بلکه یک عامل بازدارنده فعال برای مجازات ناکارآمدی در زنجیره تأمین است.

چگونه از پرداخت هزینه‌های سنگین دموراژ جلوگیری کنیم؟

با توجه به هزینه‌های سرسام‌آور و سنگین دموراژ، تدوین یک استراتژی دقیق برای به حداقل رساندن این هزینه‌ها برای تجار و مالکین بار، امری ضروری است. در ادامه برخی از کارآمدترین روش‌های پیشگیری از هزینه‌های سنگین دموراژ را بررسی می‌کنیم.

اقدام پیش از ورود کشتی (Pre-Clearance)

در صورت امکان، فرآیند ترخیص گمرکی را پیش از ورود کشتی آغاز کنید. ثبت اظهارنامه در سامانه گمرک به صورت پیش از ورود (Pre-Arrival Declaration) می‌تواند نقش چشمگیری در کاهش اتلاف زمان داشته باشد.

انتخاب شرکت حمل و نقل و ترخیص‌کار حرفه‌ای

این گام را می‌توان مهم‌ترین مورد در پیشگیری از هزینه‌های دموراژ معرفی کرد. یک فورواردر حرفه‌ای می‌تواند فری تایم بهتری را در قرارداد حمل مذاکره کند و یک کارگزار گمرکی (ترخیص‌کار) متخصص و باتجربه می‌تواند از صحت کامل اسناد اطمینان حاصل کرده و مشکلات احتمالی در فرآیند ترخیص را پیش‌بینی نماید.

آماده‌سازی دقیق و کامل اسناد حمل

اکثر تاخیرات گمرکی از اشتباهات اسنادی نشأت می‌گیرد. اطمینان از صحت کامل فاکتور تجاری، لیست بسته‌بندی، بارنامه، گواهی مبدا و هرگونه مجوز واردات لازم، پیش از حرکت کشتی، امری حیاتی است.

برنامه‌ریزی دقیق مالی و تامین نقدینگی برای ترخیص

همانطور که اشاره شد، کمبود نقدینگی برای پرداخت حقوق ورودی و مالیات بر ارزش افزوده، یکی از دلایل مستقیم تاخیر است. تأمین مالی و آماده داشتن وجوه نقد قبل از رسیدن کالا، از ایجاد چرخه معیوب تاخیر و جریمه جلوگیری می‌کند

ارتباط مستمر و هماهنگی با شرکت کشتیرانی

حفظ ارتباط با شرکت کشتیرانی یا نماینده آن را می‌تواند با ایجاد امکان پیگیری زمان تخمینی ورود کشتی (ETA) و دریافت سریع اعلامیه ورود (Arrival Notice) به کاهش زمان مورد نیاز برای ترخیص کالا کمک کند.

پرسش‌های متداول دموراژ

1. آیا دموراژ به محموله‌های خرده‌بار (LCL) هم تعلق می‌گیرد؟

خیر، به طور کلی دموراژ کانتینر به شکل مستقیم به محموله‌های خرده‌بار (LCL) تعلق نمی‌گیرد. دلیل این موضوع این است که در حمل LCL، صاحب کالا کنترلی بر کل کانتینر ندارد. کانتینر توسط یک شرکت تجمیع‌کننده (Consolidator) مدیریت می‌شود که کالاهای چندین فرستنده را در یک کانتینر جمع‌آوری می‌کند. پس از رسیدن کانتینر به مقصد، مسئولیت تخلیه آن و انتقال کالاها به انبار ایستگاه کانتینری (CFS) بر عهده شرکت حمل‌کننده یا نماینده اوست.

2. در صورت بروز شرایط فورس ماژور (مانند اعتصابات یا بدی آب و هوا) تکلیف دموراژ چه می‌شود؟

تکلیف دموراژ در شرایط فورس ماژور کاملاً به مفاد قرارداد حمل (بارنامه یا قرارداد اجاره کشتی) بستگی دارد و یک قانون کلی و ثابت برای همه موارد وجود ندارد.

3. دیسپچ (Dispatch) چیست و چه ارتباطی با دموراژ دارد؟

دیسپچ (Dispatch) دقیقاً نقطه‌ی مقابل دموراژ است. در حالی که دموراژ یک جریمه برای تاخیر است، دیسپچ یک پاداش برای سرعت عمل محسوب می‌شود.

4. آیا نرخ دموراژ برای خطوط کشتیرانی خارجی و ایرانی متفاوت است؟

بله، نرخ دموراژ می‌تواند بین خطوط کشتیرانی ایرانی و خارجی متفاوت باشد و حتی بین شرکت‌های مختلف ایرانی نیز متغیر است.